این روزها ذهنم مادام درگیر این پرسش است که آیا ایران توانسته از خلأ به‌وجودآمده در بازار پهناورترین کشور جهان آن هم در این شرایط تاریخی، بهره ببرد؟ در این یادداشت، سعی دارم آمارهای رسمی دولت روسیه را با تجارب خود از فعالیت تجاری ایرانیان با روسیه درآمیخته و به پاسخی روشن برای پرسش بالا برسم.
به قلم: قدرت شفیعی، کارشناس مسائل روسیه
چه بر سر اقتصاد روسیه آمد؟
دولت روسیه در کوتاه‌مدت توانسته نرخ ارز و تورم را فراتر از انتظارات کنترل کند؛ اما این روند همیشگی نخواهد بود. وجه بیرونی اقتصاد فعلا چهره‌ای مستحکم از خود نشان داده اما بر اساس گزارش رسانه روسی «ودوموستی» پارامترهای کلان همچون تولید ناخالص داخلی این کشور در پایان سال۲۰۲۲ میلادی به میزان ۵/ ۲درصد کاهش یافته است. پیش‌بینی رسانه‌های روسی این است که در بهترین حالت در سال۲۰۲۳ این کاهش تا میزان ۶/ ۱درصد و در بدترین سناریو حتی تا ۴درصد کاهش را شاهد خواهد بود. البته تجارت خارجی روسیه در این شرایط افزایش ۱/ ۸درصدی داشته و به ۸۵۰میلیارد دلار رسیده است. در این میان صادرات روسیه به میزان ۵۹۱میلیارد دلار، افزایش ۲۰درصدی داشته و عمدتا منابع انرژی بوده (۶۵درصد) و وارداتش ۷/ ۱۱درصد کاهش یافته و به ۲۶۰میلیارد دلار رسیده است. این نشان می‌دهد کشورها تمایل کمتری برای صادرات به روسیه دارند و فقط کالاهایی را که جایگزین ندارد، از روسیه خریداری کرده‌اند.
موج مهاجرت متخصصان و جوانان روس از این کشور دیگر پارامتر منفی است. بر اساس داده‌های اتحادیه اروپا، نزدیک به ۳/ ۱میلیون نفر تنها در سال۲۰۲۲ روسیه را ترک کردند. در این میان به اذعان دولت روسیه، بیش از ۱۰۰ هزار متخصص حوزه فناوری اطلاعات برای همیشه از روسیه به کشورهای همسایه رفتند. حتی نزدیک به ۲۰هزار نفر درخواست پناهندگی از کشورهای اروپایی کرده‌اند. در کنار این موج اولیه، حداقل ۲۰۰هزار نفر هم پس از اعلام بسیج عمومی از روسیه گریختند.
این موج برای کشوری که خود با مشکل جمعیتی و نیروی متخصص دست و پنجه نرم می‌کند اصلا نشانه خوبی نیست. علاوه بر این، بیش از ۳۰۰میلیارد دلار سرمایه دولت و اشخاص روس در کشورهای غربی بلوکه شده است و خبری از سرمایه‌گذاری جدید این کشورها یا انتقال فناوری هم نخواهد بود. همچنین، خروج سرمایه برخی الیگارش‌های روس از این کشور هم دیگر نشانه منفی است. این شرایط تحریمی برای ما ایرانیان چندان غریب نیست. هرچند روسیه منابع بیشتری در اختیار دارد و ظاهرا آنها را بهتر هم مدیریت می‌کند، اما به درازا کشیدن جنگ اوکراین، قطعا شرایط را برای مسکو بسیار پیچیده می‌کند؛ چراکه علاوه بر هزینه‌های هنگفت این جنگ، برخی از صنایع این کشور در اختیار تولیدات نظامی قرار می‌گیرند و از چرخه تولید ناخالص داخلی بیرون خواهند ماند. حتی اگر جنگ اوکراین در سال جاری میلادی به پایان برسد، تحریم‌ها یا تاثیر آنها به زودی رفع نمی‌شود. پس عملا چشم‌انداز مثبتی برای اقتصاد روسیه در سال‌های آتی وجود ندارد. شاید در بهترین حالت بتوان رشد اقتصادی را از منفی به صفر نزدیک کرد.
از تجارت خارجی روسیه چه خبر؟
از سوی دیگر، تجارت روسیه به اجبار در ۱۵ماه گذشته چرخشی تند به سوی اوراسیا داشته و همکاری با کشورهایی همچون چین، هند، ایران، ترکیه و همسایگان آسیای مرکزی را در اولویت قرار داده است. نگاهی به آمار مبادلات تجاری این کشورها با روسیه در ما‌های اخیر خود گویای شرایط جدید است. طبق انتظارات، چین بیشترین منفعت را از تحریم‌های روسیه به دست می‌آورد. به گزارش شبکه اقتصادی ار.ب.کا، مبادلات تجاری مسکو و پکن تنها در دو ماه نخست سال۲۰۲۳ میلادی تقریبا دوبرابر افزایش یافته و به ۷۳میلیارد دلار رسیده است! در این میان صادرات چین به میزان ۶۷درصد و صادرات روسیه هم ۲۵درصد افزایش یافته است. به این ترتیب مبادلات روسیه با چین، بیش از هر کشور دیگری افزایش داشته است. مبادلات تجاری این دو کشور در مجموع سال۲۰۲۲ هم شاهد رشد ۳۰درصدی بود و به بیش از ۱۹۰میلیارد دلار رسید.
هند هم یکی از سورپرایزهای تحریم روسیه بود. دهلی نو برای نخستین بار از پیروی از دستورات آمریکا و انگلیس خودداری کرد و حاضر به محکوم کردن جنگ اوکراین یا قطع روابط تجاری با روسیه نشد. حجم کلی مبادلات تجاری روسیه و هند در سال۲۰۲۲ میلادی افزایش تقریبا ۵/ ۲برابر داشته و به بیش از ۳۰میلیارد دلار رسیده است. بیشترین میزان این مبادلات، صادرات نفت تخفیفی روسیه به هند بوده و پرداخت آن هم به روپیه در بانک‌های روسیه انجام می‌شود. ترکیه اما شاید جالب‌ترین مورد باشد. حجم مبادلات تجاری روسیه و ترکیه در سال۲۰۲۲ شاهد رشد دو برابری بوده و به ۴۵میلیارد دلار رسید.
دو کشور در سال جاری میلادی عدد ۶۰میلیارد دلار را هدف گرفته‌اند. ترکیه علاوه بر تلاش برای تبدیل شدن به هاب گازی روسیه، به صادرات غلات اوکراین کمک می‌کند، به دشمن روسیه تسلیحات نظامی می‌فروشد، کرملین را به خاطر جنگ تقبیح می‌کند و در همان حال از ناتو امتیاز می‌گیرد. روس‌ها بخش عمده روند دور زدن تحریم‌ها را هم علاوه بر امارات، از طریق ترکیه انجام می‌دهند. نگاهی به حجم مبادلات تجاری سایر کشورها در سال۲۰۲۲ که کاملا در شرایط تحریمی با روسیه کار می‌کنند هم خالی از لطف نیست: آلمان ۵۷میلیارد دلار، هلند ۴/ ۴۶میلیارد دلار، بلاروس۴/ ۳۸میلیارد دلار، ایالات متحده آمریکا ۴/ ۳۴میلیارد دلار!، قزاقستان ۲۸میلیارد دلار؛ امارات متحده عربی ۹میلیارد دلار و ایران ۶/ ۴میلیارد دلار!
تجارت ایران و روسیه در چه حال است؟
سه نمونه بالا از کشورهایی بودند که تا حد امکان از تحریم‌های غربی هم تبعیت کرده و با وجود محدودیت سیاسی و بانکی، این‌چنین از انزوای روسیه درآمدزایی می‌کنند.در این شرایط جمهوری اسلامی ایران برای روسیه جایگاه ویژه‌ای دارد. اینجا تنها کشوری است که در شدت تحریم دست کمی از روسیه ندارد و علاوه بر نداشتن هیچ مانع سیاسی و بوروکراتیک برای همکاری اقتصادی با روسیه، تولیدات فراوانی دارد که روس‌ها از آنها استقبال می‌کنند. رهبران دو کشور در بالاترین سطح ممکن از گسترش روابط سخن می‌گویند و در سال‌های گذشته اسناد متعددی در این راستا امضا شده است. ایران طی سال‌های اخیر برای شراکت با اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان همکاری شانگهای به توافق رسیده که روسیه در هر دو جایگاه مهمی دارد.
در سال‌های اخیر تعداد اسنادی که میان روسیه و ایران برای تسهیل فعالیت تجاری امضا شده آن‌قدر زیاد است که بررسی آنها خودش نیاز به یک یادداشت مجزا دارد. بارزترینش هم همکاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا بود که از سال۱۳۹۷ آغاز شد تا تجار ایرانی بتوانند ۵۰۰کالا را با تعرفه ترجیحی یا صفر به کشورهای عضو این اتحادیه ارسال کنند. امضای توافق‌نامه کریدور سبز گمرکی در سال۱۳۹۵، تعرفه ترجیحی برای صادرات شیلات ایران به روسیه در سال۱۳۹۴، ایجاد کریدور سبز گمرکی میان دو کشور و قانون حمایت از سرمایه‌گذاری متقابل در سال۱۳۹۵ هم از دیگر اسناد مهم است. پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای هم می‌تواند در همکاری تجاری با روسیه تسهیل‌گر باشد. آمار رسمی هرچند حکایت از رشد همکاری تجاری دو کشور دارد، اما با پتانسیل‌های موجود یا دیگر وجوه روابط تهران و مسکو از جمله سیاسی و امنیتی هیچ همخوانی ندارد. به گفته ویچسلاو والودین، رئیس دومای دولتی روسیه، مبادلات تجاری ایران و روسیه در سال۲۰۲۲ به میزان ۱۵درصد افزایش یافته و به ۶/ ۴میلیارد دلار رسید.
او گفت که انتظار دارد این میزان در سال‌های آتی به ۴۰میلیارد دلار برسد. در واقع در دوران پاندمی اسناد مذکور باعث گسترش روابط تجاری دو کشور شد؛ اما با توجه به شرایط تحریمی روسیه در ماه‌های اخیر، واقعا باید تا الان به همان عدد ۴۰میلیارد دلار رسیده بودیم!این در حالی است که برخی کشورهای مورد اشاره در بالا، با وجود ملاحظات تحریمی، تجارتشان با روسیه را بیش از دو برابر در این سال افزایش دادند! به‌علاوه همچنان ناترازی در همکاری تجاری با روسیه، به نفع این کشور است.
روسیه واقعا مهم است؟
بر اساس آمار رسمی، حجم تجارت خارجی روسیه طی دو سال آتی به یک‌تریلیون دلار در سال می‌رسد! پهناورترین کشور جهان با بیش از ۲تریلیون دلار تولید ناخالص داخلی در سال۲۰۲۲ که حالا بازارش را تمام و کمال به روی تجار ایرانی باز گذاشته است. این یعنی حجم تجارت خارجی روسیه تقریبا ۸برابر بیشتر از ایران است! اهمیت بازار روسیه برای کشورمان در این است که حالا هیچ کشوری در همسایگی ما به اندازه روسیه مشتاق و منتظر ورود ایرانیان نیست! این شاید اولین‌بار در تاریخ باشد که دو کشور در سطح کلان کاملا مایل به گسترش روابط دوجانبه بدون هیچ مانعی هستند و بازار روسیه هم با خلأ پدیدآمده کاملا پذیرای محصولات ایرانی است. اقتصاد روسیه پس از بروز تحریم نشان داد که هنوز راه درازی برای یادگیری روش‌های مقابله با انزوای اقتصادی و داخلی‌سازی صنایع دارد. در واقع حالا روسیه به‌ویژه در عرصه صنعتی، از قطعات جزئی گرفته همچون لنت خودرو و سنسور و تراشه، تا ماشین‌آلات صنعتی بزرگ، دچار چالش‌های جدی است.
آنها نه خود تولیداتی در این زمینه‌ها دارند و نه تجربه و توان دور زدن تحریم برای خرید آنها از همان منابع سابق را! بر اساس تجربه شخصی در ماه‌های اخیر، متوجه شدم که بسیاری از محصولات تولیدی ایران چه در عرصه کشاورزی و غذایی و چه صنایع کوچک و بزرگ، دارای مزیت قیمتی و کیفیتی لازم برای ورود به بازار روسیه هستند. برخی از این محصولات حتی از نظر قیمتی از تولیدات چینی هم مقرون به صرفه‌تر هستند.مجاورت جغرافیایی با روسیه هم یکی دیگر از امتیازات همکاری اقتصادی با این کشور است. تجربه کمپانی‌های بزرگ ایرانی نشان می‌دهد اگر شرکتی بتواند فقط یک محصول مشخص را در بازار روسیه در حجم قابل توجه تامین کند، انتفاع مالی آن آن‌قدر قابل توجه است که دیگر نیازی به ورود به بازار هیچ کشور دیگری در همسایگی ایران نخواهد داشت. اما با وجود همه این جوانب، همچنان اندر خم یک کوچه مانده‌ایم.
نتیجه گیری
اعداد به اندازه کافی گویا هستند. زمانی که با اتحادیه اقتصادی اوراسیا منطقه آزاد تجاری امضا کردیم، قرار بود ظرف ۵سال حجم مبادلات به ۱۰میلیارد دلار برسد! حالا سررسید ۵ساله است، وضعیت مساعدتر شده و روس‌ها با میل بسیار بیشتری خواهان همکاری اقتصادی با ایران هستند؛ اما نتایج دلخواه نیست! خبری از استفاده تاریخی ایران از این فرصت نیست! ایران با وجود حمایت همه‌جانبه سیاسی از روسیه در یک سال اخیر، حتی در حد امارات هم نتوانسته از فرصت اقتصادی پدید آمده بهره ببرد چه برسد به قیاس با ترکیه یا هند! هنوز حجم تجارت آمریکا با روسیه هم چند برابر ماست. واضح است که با حرف‌درمانی نمی‌شود این مشکلات را رفع کرد. باید هرچه سریع‌تر یک مکانیزم میان دولتی برای مبادله با روبل و ریال بدون کمیسیون ایجاد شود تا تجار طرفین از بابت تسویه حساب خیالشان راحت شود یا این مشکل دو نرخی بودن مرتفع شود. همچنین ناوگان و بنادر ایرانی در دریای کاسپین تقویت شوند و کریدور شمال-جنوب هم آغاز به‌کار کند. تازه آن وقت است که با برگزاری نمایشگاه‌های متعدد و کار رسانه‌ای خستگی‌ناپذیر می‌شود تجار ایرانی را با فرصت‌های بی‌شمار بازار روسیه و تجار روس را با پتانسیل‌های عظیم بازار ایران آشنا کرد.